GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ
EVREN: Dünyanın da içinde bulunduğu bildiğimiz ve bilmediğimiz bütün yapıların
içinde yer aldığı boşluğa denir.
EVREN NASIL OLUŞTU?
En iyi kuram büyük patlama kuramıdır. Bu kurama göre her şey yaklaşık 14
milyar yıl önce çok yoğun ve sıcak bir noktada meydana gelen patlama sonucu
ortaya çıkan çok sıcak bir gazla doldu ve sürekli olarak büyüdü. Yaklaşık
olarak bir milyon yıl sonra bu gaz büyük oranda yoğunlaşarak gökadalar,
nebulalar, yıldızlar meydana geldi. İlk patlamadan bu yana evren de daha
birçok patlama meydana gelmektedir.
EVRENİN BELİRLİ BİR HACMİ VARMI?
Evrenin sürekli genişlediğini gösterir. Samanyolu gök adasında bulunan Güneş
ve gezegenler arasındaki yer çekimi etkisinden dolayı birbirlerinden
uzaklaşmamalarına rağmen arasındaki uzaklık sürekli artar. Evrenin ne kadar
hızlı genişlediği konusunda herhangi bir sınır yoktur.
GÖK ADALAR
Evrenin gök adalardan, gezegenlerden, bulutsulardan, gök taşlarından ve
trilyonlarca yıldızdan oluştuğunu keşfetti.
Evrendeki trilyonlarca yıldız ve yıldızlararası madde bir araya gelerek gök
adaları oluşturmuşlardır. Gök adalarındaki yıldız sayıları farklılık
gösterir. En büyük gök adadaki yıldız sayısı yaklaşık üç trilyon, en küçük
gök adadaki yıldız sayısı ise yüz milyar kadardır.
Gök adaların varlığını keşfeden ilk bilim insanı gök bilimci EDWİN HUBBLE’ dir.
Samanyolu o kadar büyüktür ki bir ucundan diğer ucuna ışık hızı ile yolculuk
yapılırsa yüz bin yıl sürer.
Evreni Oluşturan Gök Adalar Şekillerine Göre İsim Alırlar.
SARMAL GÖK ADALAR:
Büyük miktarda gaz ve toz içerir.
Genç ve yaşlı yıldızlar bulundurur
Biçimleri rüzgar gülüne benzer.
Merkezinde parlak yıldızlar bulundurur.
Güneş sisteminin yer aldığı saman yolu bu tip gök adalara örnektir.
ELİPTİK GÖK ADALAR:
Yuvarlak ya da oval biçimlidir.
Çok az miktarda soğumuş gaz ve toz içerir.
Yapısında yaşlı yıldızlar çoğunluktadır.
Yaşlı yıldız nüfusunun çoğunluğundan dolayı, mavi renkte görünen sarmal gök
adalarının aksine sarı-kırmızı renktedir.
DÜZENSİZ GÖK ADALAR:
Belirli bir hacmi yoktur.
Yapısında gaz ve toz çoktur.
Hem genç hem de yaşlı yıldızları içerir.
YILDIZLAR
Işık saçan dev gaz küreleridir. Evrendeki hidrojen yığınlarının bir araya
gelip sıkışmasıyla meydana gelirler.
Güneş orta büyüklükte bir yıldızdır. Betelgeuse yıldızı güneşin çapının
yaklaşık 800 katı büyüklüğündedir.
Yıldızların parlaklıkları da değişiklik gösterir. Deneb yıldızı güneşten
yaklaşık 30.000 kat daha parlaktır.
Yıldızlar canlı değildir ama tıpkı canlılar gibi doğar, yaşlanır ve ölürler.
Yıldızların hayatı nebulaların içinde başlar.
NEBULA(BULUTSU): yıldızlar arasında bulunan boşluklarda yer alan ve yıldızların yaydıkları
ışık ile görülen yoğun gaz ve toz birikintileridir.
Bir yıldızın yaşam öyküsü :
• Bulutsu içindeki gaz ve toz bulutu toplanmaya başlayarak yoğun küreyi
oluşturur.
• Merkezindeki sıcaklık yeterince yükseldiğinde yıldız patlamaya başlar.
• Yıldızın kütlesindeki hidrojenin helyuma dönüşmesiyle yüksek enerji ortaya
çıkar. Bu enerji yıldızın büyümesine ve daha çok patlamasına neden olur.
• Yaklaşık 100 bin yıl içinde genç bir yıldız çok parlak bir cisim durumuna
gelir ve en büyük boyutlarına ulaşır. Bu aşamada yıldız kırmızı dev adını
alır.
• Zaman içerisinde süpernova patlamasıyla kırmızı devin dış tabakaları
ayrılır ve uzaya doğru yayılır.
• Yaşlanan yıldızdan geriye, büzülen küçülen çekirdeğinden veya merkezinden
başka bir şey kalmaz. Buna beyaz cüce denir.
• Yanıp bitmiş yıldız parlamak için çok soğumuştur. Bu ölü gök cismine siyah
cüce denir.
Yıldızlar mavi, sarı ve kırmızı renklerdedir.
Mavi yıldızlar genç,
Sarı yıldızlar yetişkin,
Kırmızı yıldızlar ise yaşlı yıldızlar olarak sınıflandırılır.
Yıldızlar konumlarına göre farklı şekillere benzetilerek ortaya takımyıldızları
ortaya çıkıyor bilinen takımyıldızlarından bazıları; Küçükayı, boğa, akrep,
avcı, kuğu…
GÜNEŞ SİSTEMİ
Güneşi ve güneşin çekim alanındaki gök cisimlerini kapsayan sistemdir.
Gezegenler, asteroitler, kuyruklu yıldızlar, gök taşları ve doğal uydular
bulunmaktadır.
Gaz bulutu içindeki süpernovalar sayesinde güneş ile güneşin oluşumu
sırasında gaz ve tozlardan ibaret güneş bulutsusundan çeşitli gezegenler
oluşmuştur.
GÜNEŞ
• Güneş parlaklık ve büyüklük bakımından cüce yıldızlar grubuna girer.
• Çapı yaklaşık olarak 1.5 milyon kilometredir.
• Kendi etrafında saatte 7000 kilometre hızla döner.
• Yüzey sıcaklığı yaklaşık 5500⁰C’dir.
• Gök cisimleri ve gezegenler güneş etrafında eliptik bir yörüngeyle dolanır.
GEZEGENLER
Gezegenler güneş etrafında dolanan gök cisimleridir. Güneş etrafında dolanan
sekiz tane gezegen gezegenlerin 200’e yakın uydusu, üç gezegen (ceres,
Plüton, eris) ve milyonlarca gök cisimleri bulunur.
Gezegenlerin güneşe yakınlıklarına göre sıralaması:
Merkür-Venüs-Dünya-Mars-Jüpiter-Satürn-Uranüs-Neptün
İlk dört gezegen iç, son dört gezegen ise dış gezegen olarak adlandırılır. iç
gezegenler karasal yapıda, dış gezegenler birer dev gaz küreleridir.
MERKÜR
• Gezegenler içindeki en küçük, güneşe yakınlık bakımından en yakın
gezegendir.
• Güneş etrafında çok hızlı dolanır.
• Güneş etrafında dolanımını 88 günde tamamlar. Bu nedenle Merkür de iki gün
doğumu arası yaklaşık 176 dünya günü uzunluğundadır.
• Yüzeyi kraterlerle kaplıdır.
• Yüzey sıcaklıkları çok farklıdır. Güneş’i gören yüzeyinde sıcaklık
430⁰C’yi, karanlık yüzeyinde ise -175⁰C’yi bulur.
• Doğal uydusu yoktur.
VENÜS
• Kayalık bir gezegen olup, güneşe yakınlık bakımından ikinci sırada yer
alır.
• Kendi etrafındaki dönüşü yaklaşık olarak 230 günde tamamlar.
• Atmosferin yoğunluğu gezegenin çevresinde sera etkisi yaratır. Bu nedenle
yüzey sıcaklığı 450⁰C’yi bulur.
• Güneş sistemindeki en sıcak
gezegendir.
• Diğer gezegenlerin tersine, saat yönünde yapar. Bu yüzden Venüs te güneş
batıdan doğarken, doğudan batar.
• Doğal uydusu yoktur.
DÜNYA
• İnsanoğlunun yaşamını sürdürdüğü ve yaşamın olduğu tek gezegendir.
• Güneşe yakınlık bakımından üçüncü sırada yer alır.
• Güneş etrafında tam bir dolanımını 365 gün 6 saatte tamamlar.
• Uzaydan bakıldığında masmavi görünür bunun nedeni de üzerinde nehirlerin,
göllerin, denizlerin ve akarsuların bulunmasından kaynaklanıyor.
• Dünya atmosfer denen hava küreyle kaplıdır. Dünyayı aşırı sıcak ve aşırı
soğuktan korur.
• Dünyanın tek uydusu AY’dır.
MARS
• Güneşe yakınlık bakımından dördüncü sırada yer alır.
• Güneş etrafındaki dolanımını 687 günde
tamamlar.
• Dünyanın yarısı büyüklüğünde olan, soğuk bir gezegendir.
• Yüzeyinde bol miktarda demir bulunduğu için kırmızı renkte görünür.
• Çevresini saran ve karbondioksitten oluşmuş atmosferi vardır.
• Güneş sisteminde bilinen en büyük yanar dağına ve daha birçok yanardağa
sahiptir. Bu yanardağ OLYMPUS MONS .
• İki doğal uydusu vardır. Bunlar phobos ve deimos tur.
JÜPİTER
• Güneşe yakınlık bakımından beşinci sırada yer alan Jüpiter ile gaz devi
kürelere geçiş yapıyoruz.
• Güneş sisteminin en büyük kütleli gezegenidir. diğer bütün gezegenlerin
toplamından da büyüktür ve içine yaklaşık 1000 tane dünya sığabilir.
• Jüpiter’in bilinen 63 tane uydusu bulunur. Bunların en önemlileri; Europa,
Callisto, Ganymede ve Io ‘dur.
• Kendi etrafında çok hızlı döndüğünü için atmosferdeki bulutlar, ekvatora
paralel kuşaklar oluşturur.
• Hızından dolayı Jüpiter ’ de yaklaşık 10 saatte bir güneş doğar.
• Jüpiter ‘in hareketli atmosferinde fırtınaların oluştuğu büyük kırmızı
lekesi kolaylıkla gözlemlenebilir.
SATÜRN
• Güneşe yakınlık bakımından altıncı sırada yer alır.
• İnce ve geniş halka sistemine sahiptir.
• Buz ve kayalardan oluşmuş halkanın kalınlığı 1 kilometreden azdır.
• Tümüyle gazdan oluşmuştur.
• Halkalı tek gezegen Satürn ‘dür.
• Satürn ‘ün yörüngesinde 60’ tan fazla uydusu dolanır. Bunlardan biri olan
titan, Merkür ‘den bile büyüktür.
• Uydularının yedi tanesi eş yörüngelidir yani aynı yörüngede dolanırlar.
URANÜS
• Büyüklük bakımından üçüncü olan Uranüs, güneşe yakınlıkta yedinci
sıradadır.
• Atmosferinde metan bulunduğu için mavi-yeşil renkte görünür.
• Dönme ekseni yörünge düzlemine çok yakındır.
• Güneş etrafındaki yörüngesinde yuvarlanıyormuş gibi görünür. Bu dolanımını
84 yılda tamamlar.
• Toz şeritleriyle kaya parçalarından oluşan 11 halkası vardır.
• Bilinen 27 tane uydusu bulunur. Bunlardan bazıları Miranda, Titania, Ariel,
Umriel ve Oberon ‘dur.
NEPTÜN
• Güneşe yakınlık bakımından sekizinci sırada yer alır.
• Güneşe çok uzak olduğu için Neptün ‘deki öğle vakti dünyadaki akşamüstü
gibidir.
• Diğer gaz devlerinde olduğu gibi Neptün ‘de de şiddetli rüzgarlar ve
fırtınalar vardır.
• Atmosferinde belirgin birkaç bulut görünür. Bunların en büyükleri çapı
dünya kadar büyük olan Kara Leke ‘dir.
• Büyük ve küçük kara lekeler saatte 2000 km ye ulaşan fırtınalardır.
AY
• Latince adı LUNA olan ay dünyanın tek uydusudur.
• Dünya etrafındaki dolanımını 27.5 günde tamamlar.
• Güneşten aldığı ışığı dünyamıza yansıtır.
• Atmosferi ve suyu yoktur bu nedenle kuru ve çoraktır.
• Yüzeyinde gök cisimlerinin çarpması sonucu oluşan birçok krater bulunur.
• Ayın kendi ekseni etrafında 27 günde tamamlar. Kendi etrafında ki
dolanımıyla dünya etrafındaki dolanımını yaklaşık aynı saatlerde tamamladığı
için ayın hep aynı yüzeyi bize dönüktür.
• Ayın dolanımından dolayı güneşten aldığı ışınlara farklı yansıtır ve ayın
evreleri oluşur.
• Ayın dört tane evresi bulunur bunlar sırasıyla: YENİAY, İLK DÖRDÜN,
DOLUNAY ve SONDÖRDÜN olarak isimlendirilir.
KUYRUKLU YILDIZLAR
Güneş sisteminin en istikrarsız üyeleridir. Güneş etrafında basık, eliptik
yörüngelerde dönerler. Örneğin; HALLEY kuyruklu yıldızı 76 yıllık yörünge
dönemine sahiptir.
Kuyruklu yıldızlar “kirli kartopları “ olarak adlandırılırlar. Çekirdeği kaya
ve toz ve buzlardan oluşur.
Güneşe yaklaşan kuyruklu yıldızlar ısınır, buzları buharlaşmaya başlar.
Kuyrukları güneşin aksi yönüne doğru uzanır. İyice uzaklaştıklarında ise
kuyrukları küçülüp yok olur. En parlak kutup yıldızı çok uzakta bulunan Oort
bulutunda oluşur.
ASTEROİT KUŞAĞI
Güneş sistemi Mars’ tan sonra gelen asteroit kuşağıyla ikiye ayrılmış
gibidir. Asteroit kuşağında; küçük gezegenler, gezegenimsiler ve asteroitler
olarak bilinen on binlerce cüce dünyalar bulunmaktadır. Asteroitler
incelenirken birbirlerinden çok farklı fiziksel ve yüzey özellikleri
bulunmuştur.
METEORİTLER
METEORİT: Yeryüzüne
düşen gök taşları
METEOROİD: Uzaydaki
küçük gök taşları
METEOR: Bir
meteoroid atmosfere girdiğinde gözlenen parlak ışımadır.
Güneş çevresinde çeşitli yörüngelerde dolanan boyutlara 10 km-1 mm arasında
değişebilen kuyruklu yıldız veya astroitlerin kalıntılarıdır.
Atmosferde ilerleyen gök taşı sürtünme ile ısınır yanar ve ışık saçmaya
başlar. Halk arasında bu olaya yıldız kayması denir. Bu ışıklı olay meteor
veya akan yıldızdır. Meteorit denilen bu parçalar çok büyük olursa yeryüzünde
krater (çukurlar) oluşur. Yılın belirli gecelerinde meteor sayısı artar
gökyüzünde meteorlar adeta yağmur gibi gözlenir. Meteorların izlediği yollar
çizilirse tüm yolların aynı noktada kesiştiği görülür. Saçılma noktasının
bulunduğu takımyıldızının adını alır. Bunlardan bazıları Perseit, Leonit ve
Orionit’tir.
Perseit meteor yağmurunun en yoğun olduğu zaman 12 ağustosu 13 ağustosa
bağlayan gecedir.
GÖK BİLİMİ
Gök bilimi yeryüzündeki en eski bilimlerdendir. Önceleri evrenin yapısı
Dünyanın merkezde olduğu, diğer gezegenlerin onun çevresinde döndüğü modelle
açıklanıyordu.
Daha sonra Samos’ lu Aristarchus evrenin merkezinde güneşin olduğu görüşünü
savunmuş. Güneş’ in ve Ay’ın boyutlarını ve uzaklıklarını hesaplamaya
çalışmıştır.
Nicolaus Copernicus modern zamanın ilk güneş merkezcil açıklamasını
yapmıştır.
Johannes Kepler ise Mars’ ı inceleme görevinde Mars’ın, odaklarından birinde
Güneş bulunan eliptik yörünge izlediğini bulmuştur.
Galileo Galilei ise gökyüzünü incelemek üzere teleskop kullanan ilk kişidir.
Güneş’ in karanlık lekelerinin hareket ettiğini, Ay’ın kraterlerle dolu
olduğunu, Jüpiter ‘in 4 büyük uydusunu keşfetmiştir.
|
